Podjęty przez Fundację Polskich Kolei Wąskotorowych i  Powiat Starachowicki trud rewitalizacji Starachowickiej Kolei Wąskotorowej jest powodem  zainteresowania losami kolejek w okolicy Starachowic w XIX, XX i XXI wieku. Temat ten został omówiony na konferencji pt. „Z dziejów przemysłu starachowickiego – ludzie i ich dokonania”, zorganizowanej w czerwcu 2003 r. przez Powiat Starachowicki w ramach imprezy „Jarmark u Starzecha”. Dr Mirosław Holewiński i dr Leszek Bylina z Politechniki Krakowskiej przedstawili opracowanie: „Starachowickie koleje wąskotorowe oraz ich problematyka konserwatorska”, w którym zaakcentowali historię kolejki wąskotorowej Towarzystwa Starachowickich Zakładów Górniczych S A w Starachowicach.  
 
 W mojej pracy próbuję uzupełnić wiadomości na temat starachowickiej kolejki zakładowej oraz udokumentować zachowane ślady i historię pozostałych kolejek wąskotorowych w tej okolicy. Przygotowywanie i zbieranie informacji do tego opracowania trwało bardzo krótko, od początku roku 2004 - cały czas zbierane są nowe materiały.

Parowóz serii Pt.

 W związku z tym zwracam się z prośbą do wszystkich osób i instytucji mogących udzielić nowych wiadomości na temat kolejek wąskotorowych, kopalń rudy żelaza z okolic Starachowic, mogących udostępnić zdjęcia, o kontakt na adres: acygan@poczta.onet.pl

Dziękuję jednocześnie wszystkim za udostępnione dotąd materiały.

Opracowanie: Andrzej Cygan

Spis podstron:

1. Wstęp
2. Magistrala główna
3. Wykaz bocznic magistrali głównej
4. Historia kolejki

Magistrala główna leśnej kolejki wąskotorowej Towarzystwa Starachowickich Zakładów Górniczych S A od Wielkiego Pieca w Starachowicach do składu drewna „Jaźwiny” - Bór Kunowski

Opis magistrali głównej z podziałem na odcinki:

• brama Wielkiego Pieca w Starachowicach – wieś Lipie
• Lipie – miejscowość Lubienia Zębiec
• Lubienia Zębiec – skład drewna Bekowiny
• Bekowiny – wieś Bór Kunowski

Odcinek I: brama Wielkiego Pieca – wieś Lipie

Torowisko kolejki wąskotorowej oznaczone kolorem czerwonym

   Opis stanu magistrali głównej w sierpniu 2004 roku rozpoczyna się od nowej bramy na teren Wielkiego Pieca, obecnie jest to Muzeum Przyrody i Techniki im. Jana Pazdura – zlokalizowanej w pobliżu miejsca gdzie stała poprzednia, przyjęta za początek magistrali.
    W opisie sporządzonym do wyceny majątku Towarzystwa Starachowickich Zakładów Górniczych S A z 1938 r. długość toru magistrali głównej liczona była właśnie od bramy zakładu wielkopiecowego i wynosiła 21 700 metrów. 
   Po zaprzestaniu wytopu żelaza w 1968 roku rozpoczęto likwidację kolejki wąskotorowej. Rozebrano stare ogrodzenie Wielkiego Pieca wraz z bramą i nastąpiła przebudowa ulicy Marszałkowskiej. Poprowadzono ją prosto, choć do obecnych czasów częściowo zachował się jej kręty odcinek jako dojazd do garaży na prywatnej posesji.
   Po bramie i po początkowym odcinku nic nie pozostało, po dalszej części torowiska poprowadzono ulicę „Na Szlakowisku” i chodnik spacerowy. Tor prowadził zakosami w górę – na Majówkę do parowozowni.
   Ślad torowiska widoczny jest dopiero po zachodniej stronie hałdy żużla, esem wspina się do góry a poprowadzono po nim odcinek turystycznego szlaku żółtego do Iłży.
Parowóz wyciągał wagon z kadzią pełną gorącej szlaki aż pod budynki parowozowni na Majówce a następnie zawracał na południe na sam szczyt hałdy. Strumień szlaki spływający w dół oświetlał całe miasto powoli stygnąc.  

Fragment planu Starachowic z 1937 roku

   Po zaprzestaniu produkcji w Wielkim Piecu okolica uległa zmianie, rozpoczęto budowę osiedli mieszkaniowych i nowych ulic. Sama hałda też się zmieniała, zaczęto pozyskiwać szlakę do budowy domów, na utwardzenia dróg. U podnóża powstałej góry porośniętej brzozowym lasem powstał plac ze sceną a powyżej rozległy teren dla „wesołego miasteczka”. Zmiany objęły też teren byłej parowozowni.   

   W materiałach archiwalnych: „Ocena nieruchomości Towarzystwa Starachowickich Zakładów Górniczych S.A. w Starachowicach – rok 1938„, opisano majątek parowozowni:

• biuro – parterowy budynek drewniany,
• warsztat ślusarski i magazyn – parterowy budynek drewniany bez podłogi i stropu,
• tokarnia – drewniany budynek parterowy
• kuźnia – budynek parterowy bez podłogi,
• magazyn smarów – budynek murowany z kamienia łamanego
• remiza parowozowa – mur pruski z czerwonej cegły

    Do obecnych czasów nic się nie zachowało. Wycięto stare drzewa, rozebrano budynki, powstała nowa ulica, budynek straży pożarnej i policji. Rozebrano wieżę ciśnień budując w tym miejscu fontannę. Tylko chodnik dla pieszych może wskazywać kierunek prowadzenia toru w kierunku lasu i kopalni „Majówka”.

Opis drugiego odcinka: wieś Lipie – Lubienia Zębiec

Drugi odcinek: wieś Lipie – Lubienia Zębiec

Tory dalej prowadzono przy ogrodzeniu Szkoły Podstawowej nr 9 a znajdowały się tam bocznice i zwrotnica odcinka do kopalni rudy żelaza „Majówka” oraz górująca nad okolicznymi blokami wieża ciśnień.
Tor do kopalni „Majówka” skręcał w prawo – obecnie to ulica „9 Maja” , następnie przecinał dzisiejszą ul. Partyzantów i wchodził w las /obecnie ul. Kopalniana/.
Magistralę prowadzono dalej prosto.
Przecinając obecną ulicę Iglastą tor wchodził w kompleks leśny lecz nie ma śladu po zwrotnicy i po bocznicy prowadzącej do Zakładów Amunicji /„górnych”/, budowa osiedla mieszkaniowego, stadionu, szkół i magistrali wodociągowej z ujęcia wody w Trębowcu, spowodowały zmianę otoczenia nasypu. W lesie pozostał tylko widoczny ślad bocznicy kolejki na teren tartaku „Bugaj” prowadzonej od strony Starachowic, a po dalszych 100 metrach dobrze widoczny w podmokłym terenie ślad torowiska do tartaku od strony Tychowa. Nieczynną już magistralę przeciął nasyp kolei normalnotorowej do kopalni rudy żelaza „Majówka” - tor zlikwidowano wraz z kopalnią w latach siedemdziesiątych XX w. Magistrala główna prowadzona była dalej na północ. Na tym odcinku rozpoczynała się bocznica na teren „Elaboracji”, zaznaczona na mapie z 1926 r. - do dziś pozostał tylko widoczny łuk torowiska. Nie można obecnie jednoznacznie zlokalizować dalszych śladów prowadzenia tego toru, nowa baza Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacji i budowa kolei normalnotorowej położonej na starym podtorzu kolejki wąskotorowej, zmieniły ukształtowanie tego terenu. Kolejny ślad po zwrotnicy to początek odcinka kolejki prowadzonej do kopalń rudy żelaza w okolicy Tychowa i Ostrożanki oraz do składów drewna na tej trasie. Główna magistrala przecinała linię oddziałową i skręcała lekkim łukiem na wschód, gdzie była następna zwrotnica - dla odcinków w kierunku żwirowni, składu „Na Pompce” i składu „Małyszyn”. Od tego miejsca tor magistrali prowadzony był w linii prostej aż po wzniesienie Dębowa Góra, obecnie na tym odcinku położono rurociąg gazowy. Torowisko jest czytelne w terenie, choć trudne do pokonania –w czasie użytkowania jako droga transportu drewna ciężkimi samochodami, powstały koleiny często wypełnione wodą. Przed wsią Lipie zlokalizowany był skład drewna „Osinki”. Po przecięciu asfaltowej drogi Starachowice - Lipie, widoczny początek wsi a po prawej stronie zlokalizowana „mijanka” nowego toru do Iłży położonego na starym podtorzu. W tym miejscu zwanym „Czarne Pole” stoi budynek gajówki i obok na polanie zlokalizowany był skład drewna „Czarna”. Widoczne na drzewach znaki turystycznego szlaku żółtego do Iłży skręcają w lewo do wioski, natomiast prosto prowadzony jest szlak koloru czarnego do rezerwatu przyrody „Rosochacz” w miejscowości Lubienia.
Tor nowej linii kolejowej do Iłży został położony w latach pięćdziesiątych za mijanką na nowej trasie i prowadzony jest po nasypie w podmokłym terenie północną stroną wzniesienia. Teren lekko się wznosi, stare torowisko prowadzone prosto, przed Dębową Górą zaczyna się wspinać łukami i po nasypie ponownie prowadzona jest leśna droga. Tor magistrali początkowo prowadzony był w kierunku wschodnim na wzniesienie prawą stroną a dalej łukiem z lewej strony omijał Dębową Górę. Dobrze zachował się nasyp, a pod dywanem z mchów kryją się zagłębienia po sosnowych podkładach kolejowych. Teren Dębowej Góry był miejscem zgrupowania oddziałów idących na pomoc walczącej Warszawie w sierpniu 1944 r. Z tego też okresu pochodzą okoliczne mogiły, lecz w dostępnych opracowaniach brak jest szczegółowego opisu historii tych terenów. Po lewej stronie widoczna rozległa polana – znajdował się na niej skład drewna „ Dębowa”. Torowisko bardzo dobrze czytelne w terenie, przejezdne, cały czas prowadzi zakosami w dół. Przecina brukowaną drogę z Lipia i dociera do nowego toru kolejki Starachowice -Iłża.
Od tego miejsca aż do drogi Warszawa - Rzeszów, na starym torowisku magistrali kolejki zakładowej położony był nowy tor do Iłży.
W chwili obecnej /wrzesień 2004 roku/ na tym odcinku występują liczne braki szyn i podkładów kolejowych. Po prawej stronie 1.5 metrowego nasypu pozostałość po studni z drewnianą obudową, czerpano z niej wodę do parowozów pracujących na pobliskim składzie drewna

Po kolejnych metrach widoczne poszerzenie nasypu i ślad „mijanki” w Łaziskach. Na widocznych po lewej i prawej stronie polanach lokalizowane były składy drewna. Tor dochodzi do leśnego duktu z Lipia zwanego „Linią Strażową”, po którym poprowadzony jest żółty szlak pieszy do Iłży. Łukiem w prawo, a następnie w lewo omija lekkie wzniesienie terenu, by ponownie wrócić do drogi na 13 kilometrze magistrali. W tym miejscu na jednej z powojennych map zaznaczono początek bocznicy wąskotorowej do Kopalni „Zębiec”. Można zobaczyć ślad torowiska dopiero po około 100 metrach od obecnego toru idąc leśną drogą w kierunku północnym. Po prawej stronie mija się wysoki nasyp obwałowania strzelnicy jednostki wojskowej stacjonującej w Zębcu w latach sześćdziesiątych. Wracamy z opisem na magistralę.
Przed nami prosty odcinek torowiska /nadal brak szyn i podkładów/, kończący się terenem po zwrotnicy w kierunki Błazin. Nie ma widocznego śladu po torach dojazdowych do pobliskiej kopalni rudy żelaza „Leopold” /nazywanej też „Lubienia”, „Strzelnica”/, a zlokalizowanej po prawej stronie, około 200 m przed szosą. Można tylko orientacyjnie wnioskować po kierunku prowadzenia nasypu w pobliżu wyrobiska gdzie się zaczynała zwrotnica na magistrali głównej. Pozostał widoczny ślad po składzie drewna „Strzelnica”.

Opis trzeciego odcinka: Lubienia Zębiec – skład Bekowiny
 

Trzeci odcinek: Lubienia Zębiec – skład Bekowiny

Obecny tor kolejki do Iłży skręca łukiem w lewo i prowadzony jest równolegle do drogi Warszawa – Rzeszów. W lewo skręcał również odcinek zakładowej kolejki leśnej do składnic drewna: Błaziny, Miłosna i Pastwiska. Tor magistrali głównej przecinał drogę Warszawa – Rzeszów /obecnie w tym miejscu jest droga do fabryki okien „Fenix”/, i tu po około 100 metrach zlokalizowana była zwrotnica bocznicy kolejki do kopalni rudy żelaza „Władysław”. Dalej nasypem prowadzony jest turystyczny szlak żółty. Leśna droga prowadzona jest obok torowiska w kierunku zakładu ZGM „Zębiec”. Zakład zbudowany w latach pięćdziesiątych XX w, miał wzbogacać piaski żelaziste zalegające teren od Lubieni przez Tychów, aż po Mirzec. Proces wzbogacanie poprzez prażenie okazał się nieopłacalny i zakład musiał zmienić profil produkcji, pozostawiając zmieniony przez koparki krajobraz. Budowany zakład przeciął torowisko magistrali kolejki wąskotorowej, którego ślad ponownie możemy zobaczyć po przejściu półokręgiem 1.5 km /szlakiem żółtym/, jednocześnie przechodząc przez bocznicę kolei normalnotorowej z Kunowa. Za zakładem na magistrali zlokalizowany był skład drewna „Łazy” – widoczne poszerzenie nasypu i ślad torów manewrowych. Poniższa mapa obrazuje przecięcie toru kolejki przez bocznicę normalnotorową przed budową zakładu „Zębiec” około 1953 roku. Magistrala skręcała w prawo po około 800 m od obecnego ogrodzenia zakładu „ Zębiec”- nasyp dobrze zachowany w terenie. Torowisko widoczne na wprost prowadziło dalej do składu drewna „Orłowiny”. Przy zwrotnicy zlokalizowana była studnia obudowana drewnem i do dziś znajduje się w niej woda. Kolejna bocznica zbudowana była w odległości 17.5 km od bramy WP, a prowadziła do kopalni kamienia wapiennego. Tor główny magistrali prowadzony był dalej po prostej przecinając kolejne linie oddziałowe- przy jednej z nich mogiła żołnierza z 1939 r. Od tego miejsca na torowisku występują koleiny, teren jest podmokły i trudny do pokonania. Tu też zlokalizowano bocznicę do kopalni rudy żelaza Kutery, zbudowana po 1945 roku, widoczna jest ona dopiero na mapach z początku lat pięćdziesiątych. Torowisko do kopalni przecięte zostało wysokim nasypem bocznicy zębieckiej, w dalszej części jest dobrze widoczna aż do samych wyrobisk. Przed drogą z Lubienii magistrala została przecięta terenem szkółki leśnictwa Kutery i torowisko ponownie jest dopiero widoczne po drugiej stronie asfaltowej drogi. Rozległy plac obok to teren po nowym składzie drewna „Bekowiny” przy bocznicy normalnotorowej, utwardzony, z tartakiem czynnym do 2000 roku. Tu też prawdopodobnie była zlokalizowana zwrotnica do kopalni rudy żelaza. Nie ma na mapie ona nazwy, lecz w terenie pozostało kopalniane wyrobisko ze śladem prowadzenia prostej drogi / podtorza? / do magistrali głównej. 

Opis czwartego odcinka: skład Bekowiny – Bór Kunowski

Opis czwartego odcinka: skład Bekowiny – Bór Kunowski

   W nasypie po drugiej stronie drogi z Lubienii pozostały zagłębienia po podkładach kolejowych porośnięte młodymi drzewkami i mchem. Nie można obecnie wskazać dokładnej lokalizacji bocznic do kopalń rudy żelaza w uroczysku „Wierzbeczki”(?), na planie rysowanym przez zawiadowcę kopalń - inż. Rybskiego jest to zaznaczone mało dokładnie, natomiast w terenie ślad prowadzenia torów zatarła budowa składu drewna przy bocznicy „zębieckiej”. Około 300 m przed drogą na Klepacze teren został zniwelowany i posadzono na nim drzewa. Tu była zlokalizowana kolejna bocznica / widoczna na mapie z lat pięćdziesiątych / do kopalni rudy żelaza Klepacze. Torowiska przy kopalniach są widoczne, choć o samych kopalniach niewiele jeszcze wiadomo – brak obecnie materiałów na ten temat. By śledzić dalsze ślady kolejki konieczne jest przejście lasem /przedzierając się pomiędzy drzewkami/ lub przejść odcinkami leśnych duktów. Nasyp jest widoczny, porośnięty samosiejkami a po kilkuset metrach dalej można zobaczyć dobrze zachowaną studnię z drewnianą obudową zaopatrującą parowozy w wodę. Na mapach w tym miejscu zaznaczony jest łuk toru magistrali głównej kolejki wąskotorowej wraz ze składem drewna „Myszki”. Trudno go obecnie zlokalizować, las w tym miejscu rośnie od co najmniej 40 lat. W 2004 roku został tylko znaleziony metalowy łącznik szyn. Dalszy odcinek magistrali głównej prowadzący do składu drewna „Jaźwiny” /pod wioską Bór Kunowski/, przestał być używany około 1936 roku. Zachowało się torowisko przecięte zbudowaną w latach pięćdziesiątych bocznicą normalno-torową do ZGH „Zębiec”, oczyszczone z samosiejek na kilku odcinkach, a prowadzona jest po nim leśna droga. W pobliżu wioski torowisko jest porośnięte drzewami nawet dość grubymi i by odszukać kończący się wśród drzew ślad niskiego nasypu z bocznymi rowami, trzeba przejść obok leśną drogą. Po prawej stronie, około 100 metrów dalej zaczynają się bezleśne tereny Boru Kunowskiego, a do drogi w wiosce pozostało około 500 m. Na trasie od składu Jaźwiny do składu Myszki kolejka woziła tylko drewno i odcinek ten nie jest zaznaczany na wielu mapach. Skład Jaźwiny kończył magistralę główną leśnej kolejki wąskotorowej Towarzystwa Starachowickich Zakładów Górniczych S A.

Spis podstron:

1. Wstęp
2. Magistrala główna
3. Wykaz bocznic magistrali głównej
4. Historia kolejki

Wykaz bocznic magistrali głównej kolejki wąskotorowej
Towarzystwa Starachowickich Zakładów Górniczych

• S.A. w Starachowicach oraz Starachowickiej Kolei Dojazdowej do Iłży
• Bocznica do kopalni „Herkules” i do budowanej Fabryki Amunicji
• Bocznica do kopalni „Majówka”
• Bocznica do kopalni Perłowa, Mieszała, Zakładów Amunicji, do Zakładów Górnych / FSC Starachowice/
• Bocznica do tartaku „Bugaj”
• Bocznica na „Elaborację” Zakładów Amunicji
• Bocznica do kopalń w okolicach Tychowa
• Bocznica do żwirowni / kopalni piasku/
• Bocznica do składów drewna: „Małyszyn” i „Na Pompce”
• Bocznica do kopalni rudy żelaza „Henryk- sztolnia”
• Bocznica do kopalni rudy żelaza „Henryk – szyb”
• Bocznica do kopalni rudy żelaza „Zębiec”
• Bocznica do kopalni rudy żelaza „Leopold”/”Strzelnica”/
• Bocznica do składów drewna: „Błaziny”, „Miłosna”, „Pastwiska” (Brak opisu)
• Bocznica do kopalni rudy żelaza „Władysław”
• Bocznica do składów drewna: „Łazy”, „Pasieka”, „Orłowiny”
• Bocznica do kopalni wapienia
• Bocznica do kopalni rudy żelaza „Kutery”
• Bocznica do I kopalni rudy żelaza /bez nazwy/ i składów drewna Brody - Stoczek
• Bocznica do II kopalni rudy żelaza /bez nazwy/
• Bocznica do kopalni rudy żelaza „Klepacze”

Opis odcinka kolejki wąskotorowej do kopalni rudy żelaza „Herkules” i Fabryki Amunicji w Starachowicach

Przeglądając dostępne obecnie mapy i plany terenu u zbiegu ulicy Radomskiej i Konstytucji 3 - maja w Starachowicach, można wnioskować iż niektóre ulice powstały na dawnych torowiskach kolejki wąskotorowej. Bocznica kolejki wąskotorowej na tym terenie powstała prawdopodobnie wraz odcinkiem do Tychowa, około1900 roku, a prowadziła na teren kopalni „Herkules. Przedłużono ją prawdopodobnie na początku lat dwudziestych w kierunku Dzielnicy Orłowo. Zachowany plan projektowanej Fabryki Amunicji Zakładów Starachowickich pokazuje prowadzenie torów kolejki wąskotorowej tak jak obecnie poprowadzona jest ulica Konstytucji 3 –maja, pozostał jeden szeroki łuk w kierunku magistrali z wielkiego pieca. Wjazd na teren zakładu zlokalizowany był w okolicy dawnej „piątej bramy FSC”. Po zbudowaniu pierwszych budynków zakładu, część torowiska rozebrano i komunikacja utrzymywana była drugim odcinkiem torów, obok kopalni rudy żelaza „Perłowa”. Po zakończeniu eksploatacji w kopalni „Herkules”, bocznicę rozebrano, na tym terenie wytyczono ulice i powstały osiedla mieszkaniowe.

Fragment planu kopalń z zaznaczoną kolejką wąskotorową przez teren kopalni „Herkules”  w Starachowicach – około 1922 r.- nie jest zaznaczony dalszy odcinek do budowanej Fabryki Amunicji.

Opis odcinka kolejki wąskotorowej do kopalń „Majówka”

Bocznica do kopalni „Majówka” – wycinek mapy z 1940 roku

Nie została jeszcze ustalona data budowy tej bocznicy, pierwszy ślad można obecnie zobaczyć na planie Starachowic w 1922 roku-bocznica oznaczona jest jako nieczynna. W dokumencie z 1901 roku podpisanym przez wójta gminy Wierzbnik, opisującym kolejkę wąskotorową do kopalni rudy żelaza pod Tychowem, nic nie wspomina się o bocznicy w rejonie Majówki. Można tylko wnioskować że jeśli tor prowadzono obok eksploatowanego w tym czasie terenu kopalni „Stara Majówka”, musiała istnieć niewielka bocznica. Również nie można dokładnie określić daty powstania tej kopalni, nazwanej „Stara Majówka”- jest to teren przy obecnej ul. Majówka, na którym w latach czterdziestych zbudowano bloki mieszkalne. Wiadomo iż w tym rejonie prowadzono wydobycie rudy przed 1900 rokiem. Początkowo mogło odbywać się to systemem niezorganizowanego kopania dukli i szybików, a następnie dopiero rudę żelaza wydobywano szybem kieratowym. W 1928 roku następuje zmiana systemu wydobycia – powstaje „szyb centralny nr 1”, a potem do 1939 roku powstają kolejne kopalnie: „Majówka 2” i  „Majówka 3”. W 1944 roku zostają one  zamknięte po wyeksploatowaniu pokładu rudy.  Po 1939 roku rusza „Majówka 4” prowadząca wydobycie do 1970 roku. Rudę z kopalń „Majówka” wydobywano kilkoma szybami, w związku z tym zmieniało się położenie torów dojazdowych - można to zobaczyć na dostępnych mapach jak je prowadzono w terenie. Tory magistrali głównej od parowozowni na Majówce prowadzono prosto w kierunku północnym – obok wieży ciśnień, a znajdowały się tam bocznice i zwrotnica odcinka do kopalni. Tor bocznicy do kopalni „Majówka” skręcał na wschód – obecnie jest to ulica „9 Maja” , następnie przecinał dzisiejszą ul. Partyzantów i wchodził w las / jest to obecnie krótki odcinek  ul. Kopalnianej /. Na odcinku leśnym zachowało się podtorze, a poprowadzono po nim drogi gruntowe. Okolica zachęca do wędrówki, zwłaszcza iż w niewielkiej odległości od torowiska wznoszą się pokopalniane hałdy – punkty widokowe dla spacerowiczów.   Likwidacja torów nastąpiła wraz z kopalnią na początku lat siedemdziesiątych. W miarę pozyskiwania nowych materiałów na ten temat, będą one zamieszczane w tym opisie.

Opis odcinka kolejki wąskotorowej do kopalń rudy żelaza: „Perłowa” i „Mieszała”, oraz Zakładów Starachowickich

Fragment mapy z 1940 roku.

 Przeglądając dostępne obecnie mapy i plany tego terenu, można prześledzić jak zmieniano ich przebieg w zależności od potrzeb budującego się zakładu. Bocznica kolejki wąskotorowej na tym terenie powstała wraz odcinkiem do Tychowa, około1900 roku. Wg dokumentu zachowanego w Archiwum w Radomiu, długość torów do kopalni rudy żelaza „Perłowa”, wynosiła w 1901 roku 2 wiorsty 511 sążni. Zachowany plan projektowanej Fabryki Amunicji Zakładów Starachowickich pokazuje prowadzenie torów kolejki wąskotorowej tak jak obecnie poprowadzona jest ulica Konstytucji 3 –maja, pozostał jeden szeroki łuk w kierunku magistrali z wielkiego pieca. Wjazd na teren zakładu zlokalizowany był w okolicy dawnej „piątej bramy FSC”.  Na kolejnym planie rozmieszczenia kopalni i otworów świdrowych Starachowickich Zakładów Górniczych wykonanym około 1922 roku, tor kolejki wąskotorowej widnieje aż do kopalni rudy „Mieszała II” – są to okolice obecnej strzelnicy sportowej w dzielnicy Orłowo.  Na niemiecką mapę sztabową z 1940 roku został naniesiony tylko odcinek  torów kolejki wąskotorowej na teren Zakładów Starachowickich do kopalni „Perłowa, w kierunku osiedla mieszkaniowego „Bugaj” ( w tym miejscu miała być zbudowana nowa kopalnia „Nowa Mieszała”) i w kierunku kamieniołomów w dzielnicy „Orłowo”.  Od magistrali głównej tor prowadzony był łukiem w kierunku zachodnim. Prowadzone w latach pięćdziesiątych roboty ziemne przy budowie stadionu, szkół średnich, magistrali wodociągowej z ujęcia wody w Trębowcu, spowodowały zmianę otoczenia - nie ma śladu po torowisku i zwrotnicy. Rozbudowa Fabryki Samochodów Ciężarowych w latach powojennych, zwłaszcza ułożenie torów kolei normalnotorowej na starych podtorzach, zatarło ślady wąskotorówek. Budowa nowych wydziałów i samochodowego toru prób spowodowała niwelację pozostałości wyrobisk kopalnianych i układu torów transportu urobku. Na części torowisk w dzielnicy Orłowo powstały ulice. W pierwszym kamieniołomie powstało szkolne boisko sportowe, a w drugim zlokalizowano wysypisko śmieci, po rekultywacji – ogródki działkowe.

Mapka bocznicy na teren tartaku „Bugaj”

Opis odcinka kolejki wąskotorowej na tartak „Bugaj”

Początkowo Zakłady Starachowickie zlokalizowały tartak obok wielkiego pieca. Szczupłość terenu nie pozwalała na jego rozbudowę, w związku z tym postanowiono przenieś go na Bugaj. Tartak posiadał wjazd w kształcie trójkąta, pozwalający na uproszczenie manewrowania składami wożącymi drewno z lasu jak i wywożącymi wyroby na teren Fabryki Amunicji. Po drugiej wojnie zakład upaństwowiono łącząc go z drugim tartakiem w dzielnicy Wierzbnik. Zbudowana również została bocznica normalnotorowa. Teren tartaku zmienił się całkowicie w latach dziewięćdziesiątych. Po likwidacji SPPD/Starachowickie Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego/ na tym terenie powstały zakłady o zróżnicowanym profilu produkcji. Zrezygnowano całkowicie z transportu kolejowego, plac składowy zniwelowano likwidując wszelkie ślady transportu szynowego.  Pozostał tylko ślad bocznicy kolejki na teren tartaku „Bugaj” prowadzonej od strony Wielkiego Pieca i dobrze widoczny w podmokłym terenie, ślad torowiska od strony Tychowa. Długość nasypów do płotu tartaku wynosi około 190 m

Opis odcinka kolejki wąskotorowej na „Elaborację”

Fragment mapy powiatu iłżeckiego

Obecnie nie można ustalić roku budowy odcinka kolejki wąskotorowej na teren elaboracji, nie został on naniesiony na przedwojenne mapy. Nie zaznaczono terenu „Elaboracji” i sieci kolejek na niemiecką mapę sztabową z 1940 roku, choć w spisie „Ocena nieruchomości Towarzystwa Starachowickich Zakładów Górniczych S.A. w Starachowicach – rok 1938” ujęto 4 kilometry torów kolejki w obrębie zakładu o szerokości 600 mm. Budynki i bocznica widnieją dopiero na mapie powiatu z lat pięćdziesiątych. Od magistrali głównej prowadzono łukiem tor kolejki wąskotorowej, ale po drugiej stronie drogi ze Starachowic do Tychowa widać już położony na starym torowisku odcinek bocznicy normalnotorowej. Budowa nowej bazy Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacji i kolei normalnotorowej do tartaku oraz do kopalni rudy żelaza „Majówka”, zmieniły ukształtowanie tego terenu. Pozostał widoczny w terenie początek łuku torowiska kolejki leśnej od magistrali głównej, a dalej torowisko po zlikwidowanej bocznicy normalnotorowej.

Opis odcinka kolejki wąskotorowej w kierunku Tychowa

Wycinek mapy powiatu z lat pięćdziesiątych z widocznym torem kolejki do kopalni rudy żelaza „Dziewiętniki Zachodnie”.

Odcinek kolejki wąskotorowej do Tychowa ma dość skomplikowaną historię. Wymieniany jest już na początku XX wieku,  o długości 12 wiorst prowadził od wielkiego pieca Zakładów Starachowickich do kopalni rudy żelaza „Czerwona” pod wioską Tychów. Na mapie z 1926 roku zaznaczono tor kolejki do granicy lasu , natomiast w spisie majątku Towarzystwa Starachowickich Zakładów Górniczych z 1938 roku wyceniony jest tylko 2,5 kilometrowy odcinek torów w tym kierunku /od zwrotnicy magistrali głównej do składów drewna/. Na niemieckiej mapie sztabowej z 1940 roku jest zaznaczony jako nieczynny, a na powojennej mapie widnieją tory aż do kopalni rudy żelaza „Dziewiętniki Zachodnie”. Z dostępnej literatury i z mapy kopalni Samuel i Dziewiętniki / rysowanej w 1902 roku /, możemy wnioskować iż kolejka zbudowana została w 1899 roku wraz z wielkim piecem w Starachowicach.    Budowa nowego wielkiego pieca przystosowanego do opalania koksem spowodowała zwiększenie zapotrzebowania na rudę żelaza, a zarazem konieczność zwiększenia dostaw rudy. Z chwilą zatrzymania pracy w Zakładach Starachowickich w latach 1907 – 1914, również zaprzestano wydobycia i transportu rudy żelaza - kolejka zakładowa prawdopodobnie została rozebrana i dlatego piszący sprawozdanie finansowe Towarzystwa w 1924 roku mógł napisać iż w majątku Spółki przed I wojną nie było kolejek wąskotorowych. Odbudowana w latach dwudziestych, wg przekazu ustnego okolicznych mieszkańców kolejka dochodziła do kopalni rudy żelaza pod Tychowem i czynna była do początku lat trzydziestych. Po ograniczeniu wydobycia w kopalniach tego rejonu, utrzymano ją tylko do składu drewna w lesie pod Ostrożanką i dopiero okupanci niemieccy przywrócili jej użytkowanie na całej trasie.  Pod koniec lat czterdziestych zaprzestano całkowicie jej eksploatacji i rozebrano tory. Do chwili obecnej przebieg torowiska czytelny jest  do granicy lasu pod miejscowością Ostrożanka . Na odcinku około 4 kilometrów pokonanie trasy pieszo lub rowerem nie sprawia kłopotu a i dalej też możemy jechać przeprowadzając czasami rower obok zerwanych mostków lub krótkich odcinków torowiska porośniętego samosiejkami. Rozpoznawalny w terenie jest też odcinek od ruin młyna do drogi w Ostrożance i ostatnie metry przed kopalnią rudy żelaza „Dziewiętniki Zachodnie”. Po prawej stronie od tej kopalni 200 m dalej, widoczna porośnięta lasem niecka kopalni rudy żelaza „ Mikołaj”. Pola orne skutecznie usunęły ślady transportu rudy do kolejki.   Tylko analiza map, pozwoli określić jak ruda z kopalni „Czerwona”, „Irena”, ”Mikołaj”  trafiała do wielkiego pieca w Starachowicach.   Poczynione przygotowania do poprowadzenia tą trasą szlaku rowerowego są krokiem w kierunku zachowania śladów budownictwa technicznego w terenie. Jednocześnie pozwolą na bezpieczne przemieszczanie się turystów w kierunku Gór Świętokrzyskich.

Opis odcinka leśnej kolejki wąskotorowej do kopalni piasku /do żwirowni/.

Mapa pow. Iłżeckiego z lat pięćdziesiątych

Kolejką wąskotorową Zakładów Starachowickich wożono nie tylko drewno i rudę żelaza. Wydobywany we własnych lasach żwir i piasek transportowano ponad kilometrową bocznicą do odcinka torów z lasów pod Małyszynem a następnie magistralą główną w kierunku zakładu. Tor prowadzony od magistrali głównej linią oddziałową, po około 700 metrach przy następnej oddziałowej skręcał lekko w prawo / widoczny ślad nasypu/ i wchodził w wyrobisko.   Cały teren porośnięty jest obecnie młodym sosnowym lasem - trudno jest obecnie określić dokładny przebieg torowiska w obrębie wyrobiska. Nie jest znana data budowy tej bocznicy, nie jest ona wykazana na mapie lasów z 1926 roku. W „ ocenie nieruchomości Towarzystwa Starachowickich Zakładów Górniczych” z 1938 roku, wykazany jest ten odcinek jako bocznica do kopalni piasku lecz na dostępnych mapach z tego okresu teren ten figuruje jako żwirownia. Nie jest znana data likwidacji torów, na mapie pow. Iłżeckiego z lat pięćdziesiątych już ich nie oznaczono. Część torowiska może być przystosowana dla turystyki.

Opis odcinka leśnej kolejki wąskotorowej do składu „Małyszyn” i składu „Pompka”

Odcinek leśnej kolejki wąskotorowej do składu „Małyszyn” i składu „Pompka”

Historia tego odcinka wymaga dalszych poszukiwań w archiwach. Torowisko do składu drewna „Małyszyn” naniesione zostało na mapę w 1926 roku, lecz w spisie majątku Towarzystwa Starachowickich Zakładów Górniczych z 1938 roku tor nie podlegał wycenie. Można go zobaczyć na niemieckiej mapie sztabowej z 1940 roku, ale na arkuszu obejmującym okręg Radomia ma inny przebieg niż na arkuszu Kielc. W materiałach archiwalnych Lasów Państwowych po II wojnie światowej jest tylko wymieniany jeden tor i na tym odcinku wykazany jest jeszcze jeden skład drewna zwany „Pompka”. Torowisko w kierunku Małyszyna zachowało się w dobrym stanie, dobrze widoczne w terenie, choć miejscami w okolicy składu „Małyszyn” jest podmokłe. Część tego odcinka w kierunku gajówki „Małyszyniec” / torowisko naniesione na mapie arkusza kieleckiego/, nie została do końca zidentyfikowana. Prowadzona po torowisku leśna droga zatarła ślady pozostawione (?) przez podkłady. Po wykonaniu niewielkich prac adaptacyjnych torowisko może służyć jako droga dla turystów pieszych i rowerowych.

Opis odcinka kolejki wąskotorowej do kopalni rudy żelaza „Henryk sztolnia”

Fragment mapy z lat pięćdziesiątych z naniesionym torem bocznicy do kopalni rudy żelaza „Henryk sztolnia"

Zwrotnicę bocznicy  do kopalni rudy żelaza „Henryk sztolnia” zlokalizowano na linii kolejki wąskotorowej PKP do Iłży, około 100 metrów przez przecięciem drogi Starachowice – „Henryk szyb” / od ul. Leśnej/. Bocznica powstała równocześnie z budową kolejki na początku lat pięćdziesiątych, wraz z budującą się od stacji Lipie w styczniu 1951 roku bocznicą do kopalni „Henryk – szyb”. Likwidacja nastąpiła wraz z zakończeniem wydobycia rudy w 1958 roku - po przeniesieniu pracowników do pracy w kopalni „Henryk – szyb”. Obecnie widoczny jest nasyp torowiska prowadzonego równolegle do głównego toru w odległości około 10 metrów, skręcający w prawo przed drogą. Dalej nie ma śladów z uwagi na niwelację terenu w czasie rekultywacji wysypiska śmieci.

Opis odcinka kolejki wąskotorowej do kopalni rudy żelaza „Henryk szyb”

Mapka bocznicy do kopalni „Henryk szyb”

Tor bocznicy od zwrotnicy w Lipiu prowadzono zakosami na wzniesienie, częściowo w wykopie, a następnie nasypem w podmokłym terenie przed Zakładem. Pozostało torowisko dobrze  widoczne w terenie, od połowy długości porośnięte obecnie samosiejkami. Projektuje się wyznaczenie ścieżki spacerowej na pokopalnianą hałdę po oczyszczonym podtorzu, zwłaszcza iż na zboczu pobliskiego żwirowiska znajduje się mogiła żołnierska a dookoła zachowały się wiekowe drzewa. Bocznicę wąskotorową ze stacji Lipie do kopalni, długości 2,8 km , budowano od stycznia 1951 roku do września 1957 roku. Było to powodem dużych trudności w dowozie materiałów, maszyn i urządzeń do budowy kopalni. Musiano je transportować samochodami i furmankami po bezdrożach leśnych na odległość około 5 kilometrów. Przy budowie nie wykorzystano rodzimych złóż żwiru i kamienia z leżącego kilkadziesiąt metrów obok szutrowiska, choć zasoby te zostały już eksploatowane przez Władysława Piskora  przy budowie przedwojennych odcinków kolejki wąskotorowej– tłuczeń dowożono z Dolnego Śląska. Po likwidacji kopalni - została zamknięta z początkiem 1962 roku, zlikwidowano kolejkę i torowisko, przenosząc tabor do kopalni w Stąporkowie.

Opis odcinka kolejki wąskotorowej do kopalni rudy żelaza „Zębiec”

Fragment mapy powiatu iłżeckiego z początku lat pięćdziesiątych

 Na jednej z powojennych map zaznaczono bocznicę wąskotorową do wyrobiska zwanego  „Kopalnia Zębiec” – nie jest jeszcze znana data powstania kopalni i bocznicy kolejki wąskotorowej. W swoich notatkach inż. Rybski wspomina o rozpoczęciu    w 1939 roku prac przy budowie kopalni „Majówka 4” i kopalni „Zębiec”. W czasie II wojny władze niemieckie nie kontynuowały prac i dopiero po wojnie przystąpiono do dalszej eksploatacji rudy żelaza.   Teren po byłej kopalni zmienił się z chwilą budowy ZGH „Zębiec” i rozpoczęciu eksploatacji piasków żelazistych wywożonych linią normalnotorową do zakładu - część wyrobiska kopalni została zniwelowana przez koparkę zbierającą nakład z pokładów piasku żelazistego.  Po likwidacji Kopalni i Zakładu Wzbogacania Piasków Żelazistych w Zębcu, zaprzestano wydobycia piasku, cały teren został zalesiony, a w zagłębieniu pozostawionym przez koparkę pojawiła się woda tworząc zalew zwany „płuczką”. By odszukać w terenie ślad bocznicy wąskotorowej do kopalni rudy żelaza należy z linii oddziałowej skręcić na północ w leśną drogę przed obwałowaniami strzelnicy /zbudowanej dla jednostki wojskowej stacjonującej w Zębcu w latach sześćdziesiątych/. Po około 100 metrach od obecnego toru kolejki do Iłży można zobaczyć ślad torowiska - pozostał płytki wykop, a dalej niskie nasypy w podmokłym terenie porośniętym brzozami. Po wyrównaniu podtorza, usunięciu kolein w których zbiera się woda, można po tym torowisku poprowadzić jeden z odcinków szlaku turystycznego.

Opis odcinka kolejki wąskotorowej do kopalni rudy żelaza „Lubienia /Leopold/ - strzelnica”

Mapka bocznicy do kopalni „Lubienia - strzelnica”

Zwrotnicę do kopalni „Lubienia - strzelnica” zlokalizowano na magistrali głównej kolejki wąskotorowej około 800 metrów przez przecięciem drogi Warszawa – Rzeszów. Nie jest znana data budowy i likwidacji stupięćdziesięciometrowej bocznicy, jest ona wykazana w spisie „Ocena nieruchomości Towarzystwa Starachowickich Zakładów Górniczych S.A. w Starachowicach – rok 1938”, choć na mapie z 1940 roku oznaczono ją jako nieczynną. W wyniku dużego zapotrzebowania na rudę żelaza po 1945 roku została ona czasowo uruchomiona i pracowało prawdopodobnie do 1949 roku. Zachowały się plany kopalni i na tej podstawie można wnioskować o kierunku prowadzenia torów. Obecnie w lesie, w odległości około 10 metrów widoczny jest nasyp torowiska prowadzonego pod kątem do głównego toru, skręcający w wyrobisko. Dalej nie ma śladów z uwagi na niwelację terenu w czasie likwidacji kopalni.

Opis odcinka kolejki wąskotorowej do kopalni rudy żelaza „Władysław”

Fragment mapy z 1940 roku z naniesionym torem kolejki wąskotorowej.

300 m od drogi Warszawa – Rzeszów, na magistrali głównej zlokalizowana była zwrotnica bocznicy kolejki wąskotorowej do kopalni rudy żelaza „Władysław”. Po II wojnie w latach pięćdziesiątych w tym miejscu po likwidacji kolejki zbudowano plac sportowy dla stacjonującej w Zębcu jednostki wojskowej.  Kopalnia rudy żelaza „Władysław” była jedną z większych kopalń w okolicy, początkowo jako odkrywkowa a następnie pogłębiona - ze sztolniami. W archiwum zachował się jej opis do wyceny przeprowadzonej w 1938 roku i plany  rozbudowy w latach 1937 – 1940.
W opisie wymieniono:

1. budynek biurowy drewniany
2. drewniany budynek mieszkalny
3. cechownia drewniana – szalowana, ocieplana ściółką
4. kurnik
5. stolarnia drewniana
6. magazyn na sprzęt
7. skład materiałów wybuchowych – ziemianka z dachem krytym papą i sosnową podłogą
8. stróżówka drewniana
9. drewniane wieże szybowe
10. piwnica, drwalka i ustęp

Całość wyceniona na 4.392,- zł

Podana została też długość torów od zwrotnicy do kopalni, wynosząca w 1938 roku 2940m z wyszczególnieniem 250 metrowego odcinka wybudowanego w 1937 roku. Kopalnię zamknięto pod koniec okupacji niemieckiej z powodu wyczerpania złoża. Z uwagi na prowadzenie torowiska po linii oddziałowej, jest ono obecnie czytelne w terenie wraz z odcinkiem wiodącym na ukos do kopalni. Dobrze widoczna jest też 100 metrowa bocznica torów manewrowych i torowiska kopalniane prowadzone dalej częściowo w wykopie, omijające łukiem wyrobisko. W promieniu 200 m widoczne pozostałe nasypy manewrowe i wzniesienia „ rudnych dołów”. Pozostałe podtorze może być przystosowane do dla celów turystycznych, zwłaszcza że pozwoli przemieszczać się równolegle do bardzo ruchliwej drogi Warszawa – Rzeszów.

Opis odcinka leśnej kolejki wąskotorowej do składu Orłowiny

Mapka opisywanego odcinka.

Bocznica do składu Orłowiny prowadzona była po linii oddziałowej. Bocznica powstała wraz z magistralą główną po pierwszej wojnie światowej i czynna była do 1954 roku. Na tym odcinku służyła tylko do wywozu drewna ze składów leśnych. Odcinek leśnej kolejki wąskotorowej do składu drewna „Orłowiny” rozpoczynał się na magistrali głównej za składem „Łazy”. W połowie zlokalizowany był jeszcze jeden skład drewna – „Pasieka”. Nasyp w kierunku Orłowin dobrze zachowany w terenie, torowisko widoczne, na odcinku 300 m można spotkać jeszcze pojedyncze podkłady. W okolicy można zobaczyć ciekawe okazy drzew: wiekową sosnę, trzy dęby ogrodzone w szkółce leśnej, a dalej po prawej stronie w kępie wysokich modrzewi inny okaz dębu o obwodzie około 3 m. Na przebytym odcinku można zobaczyć również trzy kopce mrowisk. Torowiskiem poprowadzony został od zakładu w Zębcu do linii oddziałów 10/9 odcinek turystycznego szlaku żółtego Starachowice – Iłża, skręcający następnie w lewo w kierunku Piotrowego Pola.       800 m kończące tą bocznicę to piaszczysta droga, trudna do pokonania na rowerze. Tor kończył się mijanką przy „ gościńcu ostrowieckim” a obecnie jest to polanka z ławeczką pod trzema dębami.

Opis odcinka leśnej kolejki wąskotorowej do kopalni wapienia.

Odcinek leśnej kolejki wąskotorowej do kopalni wapienia

Bocznica kolejki do kopalni kamienia wapiennego zlokalizowana była na magistrali głównej w odległości  15.5 km od bramy Wielkiego Pieca w Starachowicach. Nie jest znana data jej budowy i likwidacji – na mapie z 1940 roku oznaczona jako nieczynna.
Wapień używany na Wielkim Piecu jako składnik potrzebny w procesie wytopu żelaza wydobywano w tym miejscu metodą odkrywkową.
Na magistrali nie pozostał ślad po zwrotnicy, teren został zalesiony i pierwsze sto metrów nasypu bocznicy zostało zniwelowane. Dalej torowisko jest dobrze widoczne aż do samej kopalni - pozostał nasyp główny i boczny, a w dole młody las porasta czoło wyrobiska.

Opis odcinka leśnej kolejki wąskotorowej do kopalni rudy żelaza „Kutery”

Fragment mapy powiatu iłżeckiego

Nie można ustalić obecnie czasu zbudowania bocznicy do kopalni rudy żelaza Kutery. Przyjąć należy że powstała wraz z kopalnią, zaznaczoną przez inż. Rybskiego na planie z 1938 roku. W terenie obok magistrali głównej nie pozostało śladu po zwrotnicy i torowisko widoczne jest dopiero 50 metrów dalej - porośnięte samosiejkami. Nie jest jasne do końca dlaczego na mapie torowisko w początkowym odcinku zaznaczono obok istniejącego wykopu – czy po nim prowadzono drogę leśną. Zostało przecięte wysokim nasypem bocznicy normalnotorowej do zakładu w Zębcu i drogą Lubienia – Kutery.  Widoczne jest dalej - poprowadzono po nim drogę leśną w linii prostej aż do samej kopalni. Torowisko dochodzi do wyrobiska ze śladami prowadzenia kolejki kopalnianej w wykopie i do usypanych hałd ziemnych.

Opis odcinka kolejki wąskotorowej do kopalni rudy żelaza „Kutery II” i składu drewna na tej trasie.

Fragment mapy powiatu iłżeckiego z początku lat pięćdziesiątych

Nie można ustalić obecnie czasu zbudowania bocznicy do składu drewna i kopalni rudy żelaza nazwanej umownie Kutery II, wyrobisko kopalniane zaznaczone jest już na mapach okresu międzywojennego lecz nie ma ono nazwy. Trudno jest też ustalić miejsce usytuowania zwrotnicy, teren obok magistrali głównej został zniwelowany w czasie lokalizacji nowego składu drewna przy bocznicy normalnotorowej do Zębca.. Część torów od kopalni do skraju lasu w miejscowości Brody – Stoczek /ul. Leśna/ .musiała być zlikwidowana pod koniec lat dwudziestych po zakończeniu wyrębu drzew w tej okolicy , natomiast odcinek od magistrali do kopalni przypuszczalnie zlikwidowano wraz z zakończeniem wydobycia rudy żelaza. Ślad torowiska zachował się w dobrym stanie aż do skraju lasu, jest ono przejezdne, choć zerwany jest jeden mostek. Na temat kopalni jest bardzo mało wiadomości, odkrywkowe wydobycie rudy rozpoczęto przed II wojną światową. Zachowało się wyrobisko o głębokości około 10 metrów z pochylnią na której zamontowany był kierat konny 1.

Opis odcinka leśnej kolejki wąskotorowej do kopalni rudy żelaza „Klepacze II” i do składu drewna na tej trasie.

Fragment mapy powiatu iłżeckiego z lat pięćdziesiątych

Nie można ustalić obecnie czy na tej trasie zbudowana była bocznica kolejki wąskotorowej i czy była przystosowana do trakcji parowej, czy tylko do trakcji konnej. Brak jest śladów niwelacji terenu, nasypów w miejscach podmokłych czy śladów po przyczółkach mostowych. Przecinka wytyczona w linii prostej od magistrali głównej, była naniesiona na mapach WIG przed II wojną światową jako droga, a tylko na planie inż. Rybskiego w 1938 roku oznaczono ją jako torowisko zlikwidowanej kolejki. Mogła tu wystąpić pomyłka autora planu, gdyż nie naniósł on równolegle biegnącej przecinki, 700 metrów przed wyrysowaną, z dobrze widocznym podtorzem. Teren obok magistrali głównej, na którym prawdopodobnie mogła być zlokalizowana zwrotnica, został zalesiony i wszelkie ślady uległy zatarciu. Samo wyrobisko kopalniane ma około dwunastu metrów głębokości, porośnięte drzewami, kształt owalny, z brakiem śladu po pochylni. Na dnie zgromadzono rudę żelaza.  Obok przebiega leśna droga łącząca kopalnię „Klepacze” z kopalnią „Kutery” i drogą do Lubieni. Po drugiej stronie zgromadzono na hałdzie warstwę ziemi zdjętej z pokładu rudy.

Opis odcinka leśnej kolejki wąskotorowej do kopalni rudy żelaza „Klepacze”

Fragment niemieckiej mapy sztabowej

Nie można ustalić obecnie czasu zbudowania tej bocznicy. Nie była naniesiona na mapach przed II wojną światową a oznaczono ją na planie inż. Rybskiego w 1938 roku. Teren magistrali głównej na którym zlokalizowana była zwrotnica został zalesiony  i torowisko widoczne jest dopiero 50 metrów dalej - porośnięte samosiejkami. Prowadzone łukiem dochodzi do asfaltowego odcinka drogi Lubienia - Klepacze. Zostało przecięte nasypem bocznicy normalnotorowej do zakładu w Zębcu i  zalesione, widoczne po około 200 metrach - skręca w prawo od drogi. Musiało być prowadzone drugim łukiem by ominąć zbiornik wodny przy leśniczówce Klepacze. Przecina potok – pozostały półtorametrowe przyczółki mostku, a w grabowym lesie dobrze widać dalszy odcinek nasypu. Torowisko dochodzi do zbocza hałdy nieczynnej kopalni usypanej ze zbędnego nakładu ziemi a cały teren jest porośnięty młodym lasem, trudny do przejścia. Nie ma obecnie dostępu do planów kopalni i nie jest możliwe zidentyfikowanie torowisk w obrębie zakładu. Z pozostałych śladów w terenie można wnioskować o kierunku prowadzenia kopalnianych torów manewrowych, ich ślady zachowały się na przecięciu drogi Klepacze – Budy Brodzkie

Spis podstron:

1. Wstęp
2. Magistrala główna
3. Wykaz bocznic magistrali głównej
4. Historia kolejki

Historia

   Trwający od początku XX w. rozwój kolei wąskotorowych w okolicach Starachowic był ściśle związany z miejscowymi zakładami przemysłowymi i wydobywczymi. W tym czasie powstała sieć kolei o szerokości toru 750 mm łączących starachowicki Wielki Piec z tartakiem na Bugaju, kopalniami rudy żelaza oraz licznymi ładowniami drewna.

Źródło: mapa sztabowa Wojska Polskiego 1955

Wybudowana sieć liczyła ok. 60 km, zaś łącznie z kolejką lasów państwowych (z 1938 r.) na południe od Starachowic (w rejon Wykusu) - ponad 80 km. 

fot. K. Tobiszewski ©

Po wojnie zdecydowano o budowie kolei PKP łączącej Starachowice z Iłżą wykorzystując część istniejącego już torowiska (ukończono w 1950 r.). Na liczącym 20 km odcinku prowadzono głównie ruch towarowy oraz ruch pasażerski (w szczytowym okresie do 6 par pociągów dziennie). W latach 60-tych na skutek zamykania kopalń oraz ograniczenia transportu drewna przewozy zaczęły spadać. Ostatecznie w 1997 roku zawieszono wszelkie przewozy, a tabor przekazano na inne sieci wąskotorowe.
W roku 2003, na skutek mediacji podjętych przez Fundację Polskich Kolei Wąskotorowych nastąpiło przejęcie linii od PKP przez władze Starostwa Powiatowego w Starachowicach. Siłami wolontariuszy przyjeżdżających z całego kraju prawie w każdy weekend, od listopada 2003 do kwietnia 2004 udrożniono pierwsze 6 kilometrów szlaku. W maju 2004 r. przywrócono przewozy pasażerskie na odcinku Starachowice - Lipie.

fot. FPKW ©

Trasa - informacja krajoznawcza

Starachowicka Kolej Wąskotorowa ma swój początek w najstarszej części Starachowic (niegdyś odrębnego miasta) - Wierzbnika. Nad rynkiem góruje zabytkowy kościół p.w. św. Trójcy z ołtarzem ze Świętego Krzyża. W pobliżu - na os. Trzech Krzyży - znajduje się jeden lepiej z zachowanych cmentarzy żydowskich województwa świętokrzyskiego. W dalszej części miasta (przy linii kolejowej Skarżysko-Kamienna - Ostrowiec Św.) znajduje się zespół dawnego Wielkiego Pieca mieszczący obecnie Muzeum Przyrody i Techniki 

fot. FPKW ©

Większa część trasy kolejki przebiega przez Puszczę Iłżecką, stanowiącą Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Kamiennej. Po minięciu doliny Młynówki pierwszym przystankiem jest Lipie, na którym przewidziano plac rekreacyjny z miejscami odpoczynku (grill). Lipie to śródleśna wieś o tradycjach patriotycznych (potyczki powstańców styczniowych, partyzantka podczas II wojny światowej).

fot. FPKW ©

W pobliżu Lipia znajduje się Dębowa Góra z okazałymi bukami, w pobliżu której można zobaczyć czarnego bociana. Z Lipia czarnym szlakiem można dojść do Rezerwatu Rosochacz (6 km szlakiem czarnym) - miejsca ochrony naturalnych wielogatunkowych drzewostanów porastających bagienne źródliska rzeki Świętojanki (ekspansja lasu na teren torfowiska niskiego).
W okolicach Zębca (dawne przystanki Łaziska lub Lubienia) warto zobaczyć pozostałości odkrywkowych kopalni piasków żelazistych, a wśród nich znajdujący się w sztucznej dolinie zbiornik wodny zwany "Płuczka". W okolicach Zębca torowisko zbliża się do drogi krajowej nr 9 i dalej równolegle z nią przez Marcule (nadleśnictwo), Jasieniec, Błaziny (największy most na linii) prowadzi do Iłży.
Iłża to stare miasto z XI wieku (obecnie grodzisko) i XIV wieku (obecna lokacja) charakteryzujące się zachowanym układem urbanistycznym z małomiasteczkową zabudową i zabytkowym kościołem farnym NMP. Nad miastem na wyniesieniu górują ruiny zamku Biskupów Krakowskich (ok. 1340 r.). Ze Starachowic do Iłży prowadzi żółty szlak turystyczny.

fot.  FPKW ©

Tabor

Lokomotywy spalinowe

Wls75 - wiązarowa lokomotywa 2-osiowa prod. ZNTK Poznań (nr fabr. 43/1967r.) ex cukrownia Dobre:

fot. FPKW ©

Wagony pasażerskie

Bxi 1353 / Bxi 1354 - 4-osiowe wagony letnie z odkrytymi pomostami - przebudowany ze znormalizowanych wagonów krytych - 2 szt. (projekt przebudowy: M. Zajfert) : 

fot. FPKW ©

Bxhpi - 4-osiowy wagon całoroczny produkcji rumuńskiej - w trakcie remontu: 

fot. FPKW ©

MBd1-138 - 2-osiowy wagon motorowy MBd1-138 (Warsztaty Lisewo 1970 r.) zakupiony w cukrowni Kruszwica, gdzie był wykorzystywany jako wagon roboczy. Obecnie bez napędu, okien i wyposażenia wnętrza wymaga remontu kapitalnego. Poszukiwany sponsor.

fot. FPKW ©

Wagony towarowe i inne

4-osiowy wagon - węglarka z cukrowni Kruszwica, pierwotnie wyprodukowany dla cukrowni Pelplin pochodzący z lat 20. ubiegłego wieku: 

fot.  FPKW ©

2-osiowy wagon - węglarka z cukrowni Kruszwica, pierwotnie zakupiony przez Westpreussische Kleinbahnen AG (Gdańskie KD), później eksploatowany na PKP: 

fot. FPKW ©

4-osiowe wagony - platformy (2 szt.) z cukrowni Kruszwica, przebudowane w tym zakładzie z wagonów węglarek: 

fot. FPKW ©

4-osiowy jednostronny pług odśnieżny: 

fot. FPKW ©

Pozostały tabor

2-osiowe wagony - koleby do przewozu rudy (2 szt.) wypożyczone z Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach:

fot. FPKW ©

drezyna ręczna:

fot. FPKW ©

wózek torowy - niezastąpiony podczas prac torowych w wykonaniu wolontariuszy: 

fot. FPKW ©

rower torowy: 

fot. FPKW ©

Dojazd do Starachowic

Samochodem:
Najwygodniejsze drogi dojazdu do miasta:

  • ze Skarżyska Kamiennej trasą nr 42
  • z Ostrowca Świętokrzyskiego trasą nr 9 i 42
  • z Radomia i Warszawy trasą nr 9 (przez Iłżę)
  • z Kielc i Krakowa trasą 752 (przez Bodzentyn)

Stacja początkowa kolejki znajduje się przy ulicy Targowej, obok targowiska miejskiego pod wiaduktem. Przy stacji znajduje się obszerny plac parkingowy.

Pociągiem:
Stacja początkowa kolejki położona jest ok. 500 m od dworca PKP Starachowice Wsch. na linii Skarżysko Kamienna - Sandomierz. 

fot. FPKW ©

Spis podstron:

1. Wstęp
2. Magistrala główna
3. Wykaz bocznic magistrali głównej
4. Historia kolejki